Giriş
Eski Uygurca temelde Budizm, Manihaizm ve Nasturi Hristiyanlık gibi dinî bir edebiyatın tercümesine dayanmaktadır ancak bu dönemde hatırı sayılır düzeyde din dışı konulu eserler de yazılmıştır. Bunların içerisindeki en büyük pay Uygurların gündelik yaşamını konu alan sivil belgelere ait olsa da bunun yanında tıp veya sağlık bilgisi metni olarak tanımlanan ve çoğu fragman şeklinde günümüze ulaşmış metinler de bulunmaktadır. Esasen Türk dilinin tarihsel gelişimi göz önünde bulundurulduğunda İslam öncesi Uygurlarda olduğu gibi, İslami Orta Asya edebî dilinde ve Anadolu sahasında gelişen yazı dilinde de kısacası Doğu Türkistan’dan Anadolu’ya tercüme, telif-tercüme ve telif olarak kaleme alınan ve farklı geleneklerden beslenen tıp ve genel olarak sağlık bilgisi konulu metinler mevcuttur. Türk-İslam coğrafyasında üretilmiş tıp konulu eserler hacimleri ve sayıları bakımından çok önemli bir yere sahip olsa da Eski Uygur yazınındaki bu türden eserler ele aldıkları konular, dayandığı gelenekler, tedavi uygulamaları ve yazıldıkları alfabeler bakımından ilgi çekici bir görünüm arz etmektedir.
Bu yazı Eski Uygurca ile kaleme alınmış ve şimdiye kadar neşri gerçekleştirilmemiş tıp konulu dört fragmanın neşrine dayanmaktadır. Esasında bu fragmanların yazı çevirimi, harf çevirisi, Türkiye Türkçesine aktarımı, açıklamaları ve dizin/sözlük kısmı bu yazının temelini teşkil etmektedir ancak Eski Uygurcayla yazılmış tıp metinleri üzerine yapılan incelemelerin bu tarihî lehçeye ait araştırmaların başlangıcı kadar eski olması, bu araştırmaların mahiyetinden de söz edilmesini gerekli kılmaktadır. Bu alanda yapılmış ilk yayın 1930 yılına aittir, son yayınlar ise tespit edilebildiği kadarıyla 2021 tarihlidir. Dolayısıyla bu 91 yıllık süre zarfında Eski Uygurca tıp metinleri üzerine yapılan neşirlere göz atmak, alan yazının daha iyi anlaşılmasını ve bununla birlikte sonraki çalışmalarda nelere odaklanılması gerektiğini gösterecektir. Bütün bu sebeplerden ötürü bu yazıda evvela Eski Uygurca tıp metinleri üzerine bir araştırma tarihçesi sunulacak, daha sonra bu çalışmada ele alınan fragmanlarda bahsi geçmesi sebebiyle Çin tıbbında 神農本草經 Shennong bencao jing [= İlahi Çiftçi’nin Materia Medicası] olarak bilinen eserin yeri irdelenecek ve sonrasında da Eski Uygurca yazma fragmanların neşri gerçekleştirilecektir.
1. Eski Uygurca Tıp Metinleri Üzerine Bir Araştırma Tarihçesi
Eski Uygurca tıp metinleri üzerine yapılan makale, kitap, kitap bölümü, tez ve bildiri türünden araştırmaların tarihsel seyrine ışık tutmak bu araştırmalarda bugün gelinen noktayı göstermesi bakımından önemlidir. Eski Uygurca araştırmaları içerisinde tıp alanına ilişkin çalışmaların kronolojik olarak değerlendirilmesi söz konusu olduğunda, anılacak ilk çalışma Rachmati [Arat] tarafından 1930’da tamamlanan Zur Heilkunde der Uiguren [= Uygurların Tababeti Üzerine] başlıklı çalışmadır. Rachmati [Arat], bu çalışmasında Berlin Turfan Koleksiyonu’nda bugün U 559 (T I D 120) arşiv numarasıyla korunan, on varaktan ve 201 satırdan oluşan yazmayı ele almıştır. Bu çalışmada, naşiri tarafından telif bir eser olduğu düşünülen mezkûr yazmanın yazı çevirimine, Almancaya tercümesine, açıklamalarına ve sözlüğüne yer verilmiştir. Rachmati’nin de belirttiği gibi (1930: 453) bu yazmada göz, kulak, burun, ağız, diş, boğaz, göğüs, cilt, sinir, çocuk, kadın hastalıkları ve baş, kalp, karın, ayak ağrısı ile yanal ağrılar, bunun yanında ses yitimi, saçtaki kepekler, sancı, ateş, burkma, iç sıkıntısı ve (cinsel) iktidar meselelerine değinilmiştir. Bu yazmada bahsi geçen hastalıkların reçetelerine de yer verilmesi metnin önemini ortaya koymaktadır.
Rachmati [Arat], 1932 yılına gelindiğinde Zur Heilkunde der Uiguren II [= Uygurların Tababeti Üzerine II] başlıklı ikinci çalışmasını neşreder. Bu çalışmada Berlin Turfan Koleksiyonu’nda yer alan tıp konulu beş farklı eserin filolojik neşri gerçekleştirilmiştir. Siddhasāra, Aṣṭāṅgahṛdayamsaṃhitā ve Yogaśataka bugün bunlar arasında tanımlanabilen üç eserdir. Rachmati [Arat], çalışmasına dâhil ettiği toplam 521 satır hacmindeki yazmaların yazı çevirimine, Almancaya tercümesine, açıklamalarına ve sözlüğüne yer verir.
1937 yılında neşredilen esasen gök bilimine ilişkin Eski Uygurca metinlerin yer aldığı Türkische Turfan-Texte VII [= Türkçe Turfan Metinleri VII] içerisinde Rachmati [Arat] bugün U 9245 v (T III M 66), U 5820 (T III T 295), Ch/U 3911, U 5424 (T I D 596) ve U 5745 (T II Y 18) arşiv numaralarına sahip ve Berlin Turfan Koleksiyonu’nda korunan beş tıp konulu metin parçasının neşrini gerçekleştirir. Diğer metinlerle beraber Rachmati [Arat], bahse konu yazmaların yazı çevirimini, Almancaya tercümesini, açıklamalarını ve sözlüğünü hazırlar.
Bailey, 1953 yılında 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı içerisinde “Medical Plant Names in Uigur Turkish” [= Uygur Türkçesindeki Tıbbi Bitki Adları] adlı çalışmasını yayımlar. Bu yazısına Āyurveda tıbbına ilişkin açıklamalarla başlayan Bailey, Türkçe tıp metinlerinin tercümesinin zorluğundan ve hazırlanan neşirlerde henüz izah edilmemiş kısımların mevcut olduğundan söz eder. Bu yazı temelde tıbbi amaçla kullanılan 50 bitki isminin Sanskritçe ve Tibetçe ile beraber Eski Uygurcadaki karşılıklarını konu alan bir listeden oluşur.
Gabain, 1954 yılında neşrettiği esasında Brāhmī harfli metinleri konu edinen Türkische Turfan-Texte VIII [= Türkçe Turfan Metinleri VIII] içerisinde bugün Mainz 187 (T II S 49) arşiv numarasıyla saklanan 24 satır hacmindeki metin parçasını neşreder. Bu metin parçasının Aṣṭāṅgahṛdayamsaṃhitā’ya ait olduğu sonraki araştırmalarda ortaya konmuştur.
Maue ve Sertkaya, 1986 yılında “Drogenliste und Dhāraṇī aus dem ‘Zauberbad der Sarasvatī’ des uigurischen Goldglanzsūtra (Teil I)” [= Uygurca Altun Yaruk Sūtra’nın ‘Sarasvatī’nin Büyü Banyosu’ndan İlaç Listesi ve Dhāraṇī (I. Bölüm)] adıyla bir yazı yayımlar. Bu yazı esasında Eski Uygurcanın en hacimli eserlerinden biri olan Altun Yaruk Sudur’un ilaç terkiplerini konu alan bölümüne ait Berlin Turfan Koleksiyonu’nda korunan Mainz 144 (T II 851/VII), U 3244 (T III M 131) ve U 3148 (T III [M] 118) arşiv numaralarıyla kayıtlı fragmanların neşrini içermektedir. Bununla beraber bu yazıda metinlerin Almancaya tercümesine ve ilaç terkiplerine ilişkin notlara da yer verilmiştir.
Maue ve Sertkaya, 1991 yılında daha evvel neşrettikleri yazının ikinci bölümünü “Drogenliste und Dhāraṇī aus dem ‘Zauberbad der Sarasvatī’ des uigurischen Goldglanzsūtra (Teil II)” [= Uygurca Altun Yaruk Sūtra’nın ‘Sarasvatī’nin Büyü Banyosu’ndan İlaç Listesi ve Dhāraṇī (II. Bölüm)] adıyla neşreder. Bu yazı ilk yazıyla ilişkili olarak birtakım tablolardan ve sözcük listesi ile ilaç listelerinden oluşmaktadır. Bu yazının öne çıkan yönü esasen Altun Yaruk Sudur’da geçen 32 ilacın ayrıntılı olarak incelenmesidir.
Maue tarafından 1996 yılında hazırlanan Alttürkische Handschriften Teil 1: Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schrift [= Eski Türkçe El Yazmaları Cilt 1: Brāhmī ve Tibet Harfli Belgeler] adlı eser bir katalog çalışması olsa da Eski Uygurca Brāhmī ve Tibet harfleriyle kaleme alınan muhtelif muhtevalara sahip metinlerin dikkatli neşirlerine yer vermesi bakımından önemlidir. Bu çalışmada mevzubahis metinlerin yazım ve ses özelliklerine değinildikten sonra metinler türlerine ve konularına göre tasnif edilmiştir. Çalışmanın bilim metinleri başlığı altında Brāhmī harfli konusu tıp ve tıbbi reçete olan üç fragmana yer verilmiştir (krş. Maue, 1996: 185-188).
Ölmez, 1996 yılında 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı’nda sunduğu “Süryanî Harfli Eski Uygurca Bir Tıp Metni” başlığını taşıyan bildirisinde Süryani harfli metinlere değinerek başlar. Ölmez, Berlin Devlet Kütüphanesinde M 152 arşiv numarasıyla saklanan ve toplamda 11 satırdan oluşan metnin yazı çevirimine, harf çevirisine ve açıklamalarına yer verir, bunun yanında metnin yazım özelliklerine de teferruatlı olarak değinir. Bu metin Uygurlar arasında Süryani tıp geleneğinin mevcut olduğunun kanıtı mahiyetinde önemli bir vesikadır.
Sertkaya, 1997 yılında Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi’nde “Uygur Tıp Metinlerine Toplu Bir Bakış” ismiyle bir bildiri sunar. Bu bildiri o tarihe kadar yapılan Eski Uygurca tıp metinleri üzerine genel bir değerlendirmeyi ihtiva eder ve bununla birlikte yazı ilgili metinlerden pasajları içerir. Sertkaya, bildirinin hazırlandığı tarihe kadar yayımlanmamış metinler hakkında da oldukça önemli ve teferruatlı bilgi sunar.
Zieme, 1999 yılına gelindiğinde “Einige neue medizinische Textfragmente der alten Uiguren” [= Eski Uygur Tıp Metinlerinden Bazı Yeni Parçalar] adıyla bir yazı yayımlar. Bu yazı şimdiye kadar neşredilmemiş ve Berlin Turfan Koleksiyonu’nda U 247 (T II 120), U 5478 (T I X 505), U 7289 (B 12), U 4983 (T II Y 14), U 5747 (T II Y 18) ve U 5526 (T II 1076) arşiv numaralarıyla saklanan fragmanların neşrine dayanmaktadır. Zieme, burada bahsi geçen fragmanların harf çevirisini, Almancaya tercümesini ve açıklamalarını hazırlarken, yazı çevirimlerine yer vermez.
Sertkaya, 1999’da “Kurzer Überblick über die uigurischen medizinischen Texte” [= Uygur Tıp Metinlerine Kısa Bir Bakış] adlı yazısında o tarihe kadar yayımlanan metinler hakkında genel bir değerlendirmeye yer verir. Esasında bu çalışma yine Sertkaya tarafından 1997 yılında kaleme alınan “Uygur Tıp Metinlerine Toplu Bir Bakış” adlı bildirinin kimi eklemeler yapılarak hazırlanan Almancaya tercümesidir.
Zieme, 2007 yılında “Notes on Uighur Medicine, Especially on the Uighur Siddhasāra Tradition” [= Özellikle Uygurca Siddhasāra Geleneği Temelinde Uygur Tıbbı Üzerine İzahat] adlı makalesini kaleme alır. Bu yazı Siddhasāra’nın Uygurca çevirileri ve onun Uygur tıp tarihindeki rolü hakkında genel değerlendirmeleri ihtiva etmektedir.
Maue, 2008 yılına gelindiğinde “An Uighur Version of Vāgbhaṭa’s Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā” [= Vāgbhaṭa’nın Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitāsı’nın Uygurca Bir Versiyonu] adını taşıyan çalışmasını neşreder. Bu çalışma Eski Hint tıbbı, bir diğer ifadeyle Āyurveda içerisinde sayılan Aṣṭāṅgahṛdayamsaṃhitā’ya ait fragmanların filolojik neşrine dayanmaktadır. Maue, mevzubahis metnin Orta Asya’daki varlığı doğrulanmamış olsa da Berlin Turfan Koleksiyonu’nda yer alan birkaç fragmanın bu metne ait olabileceğini belirtir.
Gürgan, 2010 yılında tıp tarihi alanında Orta Asya’daki Eski Türk Tıbbının, Başlangıçtan 14. Yüzyıla Kadarki Döneme Ait Bilinen Türkçe Tıp Metinlerinde, Tıp Tarihi Açısından Değerlendirilmesi adıyla bir doktora tezi hazırlar. Bu tez şimdiye kadar neşredilmiş metinlerin yeniden neşrini ve Türkiye Türkçesine aktarmasını içerir. Bunun yanında özellikle Eski Uygurca tıp metinlerinden yansıyan bitkisel kökenli droglar, hayvansal droglar, madensel droglar, birleşik müstahzarlar, hastalıklarla ilgili tanımlamalar ve tedavi yaklaşımları, cerrahi girişimler ve çeşitli ekollerle etkileşim de bu çalışmanın kapsamında yer alır.
Çelik tarafından 2012 yılında hazırlanan Buddhist Çevre Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Tabâbet de bu alanda hazırlanmış bir yüksek lisans çalışmasıdır. Bu çalışma Eski Uygurca ile kaleme alınmış bazı metinler temelinde sağlık bilgisi ve bu alanla ilişkili sayılabilecek metinlerin söz varlığı incelemesini ele almaktadır.
Knüppel, 2013 yılında Alttürkische Handschriften Teil 17: Heilkundliche, Volksreligiöse und Ritualtexte [= Eski Türkçe El Yazmaları Cilt 17: Sağlık Bilgisi, Halk İnanışları ve Ritüel Metinler] başlıklı çalışmasında şimdiye kadar yayımlanmış ve yayımlanmamış Berlin Turfan Koleksiyonu’nda korunan Eski Uygurca tıp metinlerinin kataloğunu hazırlamıştır. Çalışma bununla birlikte kapsamı gereği astroloji, takvim, fal, Ezoterik Budizm ve Tantra Budizmi’ne ilişkin metin parçalarının da katalog bilgilerine odaklanır.
Abudurexiti, 2013 yılında 古代维吾尔语医学文献的语文学研究 Gudai weiwu’er yu yixue wenxian de yuwen xue yanjiu [= Eski Uygur Tıp Metinleri Üzerine Filolojik Araştırma] adlı doktora tezini tamamlar. Bu çalışma kapsamına 96 tıp konulu fragman ve 5 de tıp dışı Eski Uygurca fragman dâhil edilmiştir. Çalışma bahsi geçen fragmanların yazı çevirimlerini, harf çevirilerini, Çinceye tercümelerini, dil bilimsel ve dil bilgisel açıklamalarla sözlüğünü içermektedir. Bu çalışmada daha evvel farklı çalışmalarda neşredilen fragmanların yanında az da olsa ilk kez neşredilen Eski Uygurca fragmanlar da bulunmaktadır. Çalışma kimi yeni okuma denemelerini de barındırır.
2013 yılında Batmaz, Eski Uygur Türkçesinde Tıp Terimleri adıyla bir yüksek lisans tezi tamamlamıştır. Bu çalışmada o zamana kadar yayımlanan tıp metinleri temelinde Eski Uygurcada tanıklanan tıp terimleri yapılarına, kökenlerine ve konularına göre tasnif edilmiştir. Bunun yanında bu tezde vücuttaki organ ve bölge adları, cerahat ve vücut salgıları, hastalık adları, ilaç anlamında kullanılan terimler, ilaçların alımındaki ölçüler, hekim kavramını karşılayan terimler ve genel sağlık terimleri, hastalık ve bunların tanımları meselelerine de değinilmiştir.
Tokyürek, 2014 yılında kaleme aldığı “Eski Uygurcada Āyurveda Tıbbı ve Beş Unsur” adlı makalesinde Hint kültüründe önemli bir yere sahip olan Āyurveda tıbbının temel kabullerini, bu tıbbi geleneği, Āyurveda tıbbındaki beş unsuru ve bununla birlikte bunların Eski Uygurca metinlerdeki görünümlerini metinlere atıfla irdelemiştir.
Maue, ilk cildini 1996 yılında hazırladığı Brāhmī ve Tibet harfli belgelere ilişkin katalog çalışmasının ikinci cildini Alttürkische Handschriften Teil 19: Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schrift Teil 2 [= Eski Türkçe El Yazmaları Cilt 19: Brāhmī ve Tibet Harfli Belgeler Cilt 2] adıyla 2015 yılında tamamlamıştır. Bu çalışmada Maue, Aṣṭāṅgahṛdayamsaṃhitā ve Yogaśataka’ya ait olan fragmanların fiziksel özelliklerine yer vererek bunların neşrini gerçekleştirir.
Sertkaya, 1996 yılında IV. Türk Tıp Tarihi Kongresi’nde sunmuş olduğu basılmamış bir bildirisini 2021 yılında yeniden gözden geçirerek “Göz Hastalıkları ve Tedavileri Üzerine Eski Uygurca Sūtra’lardan Parçalar” adıyla yayımlar. Bu çalışma daha evvel neşri gerçekleştirilmemiş Padmacintāmani-dhāraṇi-sūtra olarak bilinen metnin göz hastalıklarına ilişkin kısmının yazı çevirimini, aktarımını ve bununla beraber metinde geçen tıp terimlerinin kapsamlı ve titiz bir incelemesini ihtiva etmektedir.
Khasbaatar, 2021 yılında “Die Drogenbezeichnungen aus dem 15. Kapitel des mongolischen Goldglanz-Sūtra” [= Moğolca Altun Yaruk Sūtra’nın 15. Bölümünden İlaç Terimleri] adını taşıyan bir yazı yayımlar. Bu yazı Altun Yaruk Sudur’un Moğolca versiyonu olan Altan Gerel’in 15. bölümünde yer alan 32 ilacın ayrıntılı incelemesini içerir. Yazar, bahse konu 32 terimin Altun Yaruk Sudur’un Moğolca versiyonlarındaki biçimlerine, başka dillerde yazılmış Altun Yaruk Sudur versiyonlarındaki biçimlerine, Modern Moğolcadaki görünümlerine ve ilaç terkiplerinin tanımlamalarına yer verir.
Çetin, “Uygurca yėl ig Üzerine” başlıklı yazısında Eski Uygurca metinlerde hastalık adı olarak geçen yel ig / yeel ig, yel agrıg / yeel agrıg teriminin semantik incelemesini yapmıştır. Buna ilaveten yazar, rüzgâr kaynaklı hastalıkların Türk dilinin tarihî metinlerindeki görünümüne de yer vermiştir.
Eski Uygurca tıp metinlerine ilişkin yapılan son çalışma ise, 2021 yılında Tokyürek imzası taşımaktadır. Bu kitap tematik bir çalışma olup Eski Uygur Türkçesinde Tanrısal İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi başlığını taşımaktadır. Eski Uygurca sahasında yapılan filolojik çalışmalarda çoğunlukla metin neşrine odaklanılsa da bu çalışma ile bu metinlerin muhtevasına ilişkin incelemelerin de yapılmaya başlandığı söylenebilir.
2. Çin Tıbbında Shennong bencao jing
Eski Uygur tıbbının kaynakları arasında halk tıbbı, Süryani tıbbı, Hint tıbbı ve Çin tıbbı sayılır (krş. Zieme, 2007: 308). Uygur tıbbının gelişiminde halk tıbbının etkisini belirlemek her ne kadar güç olsa da “bazı reçetelerin, bilimsel tıbbi söylem veya aslında başka kültürlerin bilgi sistemleri hakkında bilgisi olmayan insanların şifa uygulamalarının ögelerini ihtiva ettiği” (Zieme, 2007: 308) düşünülebilir. Bir diğer yandan Süryani tıbbı söz konusu olduğunda elimizde bugün yalnızca 11 satır hacminde bir metin söz konusudur (krş. Ölmez, 1996); bununla birlikte “Süryanilerin tıp bilgisinin Süryaniler tarafından Turfan bölgesinde, en azından Hristiyan topluluklar içinde yayıldığına dair bazı kanıtlar vardır.” (Zieme, 2007: 309). Hint tıbbı ise Uygur tıbbının inkişafında en büyük etkiye sahip gelenektir. Özellikle Hint tıp yazınının Siddhasāra, Aṣṭāṅgahṛdayamsaṃhitā ve Yogaśataka gibi temel eserlerinin Eski Uygurcaya olan tercümeleri ve bununla birlikte Sanskritçe-Uygurca iki dilli metinler ve Sanskritçe tıp terimlerinin yoğunluğu bu etkiyi gösterir türdendir. Çin tıbbı söz konusu olduğunda ise çeşitli hususiyetleri ihtiva eden tıbbi amaçla kullanılmaya elverişli bitkilerle tedavi usulünün yaygın olduğu görülmektedir. Goldschmidt’in de belirttiği üzere, “tarih boyunca, Çin tıbbında en önemli ve yaygın olarak kullanılan tedavi yöntemi, mevcut farmakolojik literatürün miktarı ve çeşitliliği ile kanıtlandığı gibi, ilaç tedavisiydi.” (2022: 133).
Çin tıbbının klasik öncesi devrinde üç efsanevi kahramandan söz edilmektedir: 黃帝 Huangdi “Sarı Hükümdar”, 伏羲 Fuxi ve 神農 Shennong “Tarım Tanrısı/İlahi Koca/İlahi Çiftçi”. Bunların arasında Shennong, Çinlilere ziraati öğretmesiyle güven kazanmış efsanevi bir kraldır. Goldschmidt’ten özetle belirtileceği üzere, bugün bilinmeyen yazar veya yazarlar, Çin’de Tang Hanedanlığı döneminde Çin tarihinin ilk materia medicası olan 神農本草經 Shennong bencao jing “İlahi Koca’nın Materia Medicası” (kısaca: Bencao jing) adını taşıyan eseri kaleme almışlardır. Tamamlanmasından kısa bir süre sonra kaybolan bu kitap, beşinci yüzyılda bir Daoist rahip olan Tao Hongjing’in onu yeniden inşa etmesi sayesinde hayatta kalabilmiştir. Bencao jing, tıbbi materyalleri veya ilaçları sistematik bir şekilde listeleyen bir dizi ansiklopedik kitabın ilki olma özelliğini taşımaktadır. Bencao jing’in tam başlığı, geleneğe göre MÖ üçüncü binyılda hüküm süren efsanevi bir imparator olan İlahi Koca’nın (神農 Shennong) adını ihtiva etmektedir. Shennong’un bütün bitkileri ve diğer ilaç maddelerini, temel niteliklerini ortaya koymak için dövdüğü, tattığı ve ardından gıda ve ilaç olarak değerlerine göre sınıflandırdığı söylenir. Aynı rivayete göre kendini zehirlemiştir ve yine panzehiri bulmuştur (Goldschmidt, 2022: 135; ayrıca krş. Unschuld, 1986: 11-53). Shennong bencao jing adlı eserin şimdilerde MS ikinci veya birinci yüzyıla tarihlenen bir derleme olduğu düşünülmektedir (krş. Goldschmidt, 2022: 136). Bu eserde ilaçlar üç sınıfa ayrılmıştır:
“Üst sınıf (上品 shangpin) veya hükümdarlar, toksik olmadığı (veya tedavi edici olmadığı) kabul edilen ve ömrü uzatmayı amaçlayan 120 ilacı içermektedir. Bu ilaçlar uzun süre yüksek dozlarda alınsa bile zarar vermez. Orta sınıf (中品 zhongpin) veya bakanlar, hastalıkları önlemek için tasarlanmış ve biraz toksik (veya iyileştirici etkileri olan) 120 ilaç daha içermektedir. Bu ilaçlar, doza ve kullanıldıkları diğer ilaçlara bağlı olarak tehlikeli olabilir. Alt sınıf (下品 xiapin) veya asistanlar ve elçiler, yan etkileri olan ve özellikle tedavi edici amaçlarla hastalıkları tedavi etmek veya tıbbi etkiler oluşturmak için kullanılan 125 ilacı içermektedir.” (Goldschmidt, 2022: 136; ayrıca krş. Nugent-Head, 2004: 24-25).
Bu eserde “toplamda, 252’si bitki kaynaklı, 67’si hayvanlardan ve 46’sı minerallerden olmak üzere toplam 365 Çince ilaç listelemiştir.” (Goldschmidt, 2022: 136). Bununla birlikte eserde ilaç hazırlama yöntemlerine, ilaçların dozları ve bunların nasıl ve ne zaman tüketileceğine dair de bilgiler mevcuttur.
3. Çalışmaya Dâhil Edilen Fragmanlar Üzerine
Bu yazıya dâhil edilen tıp konulu fragmanlar bugün Berlin Turfan Koleksiyonu’nda Mainz 302 (T II D 177; Glas: T II D 177 d), U 240 (T II D 177h), Mainz 311 (T II D 177) ve U 117 (T II D 177; Glas: T II D 177 b) arşiv numaralarıyla korunmaktadır. Bu fragmanlardan Mainz 311 hariç diğer bütün fragmanların katalog bilgileri Knüppel (2013: 74-77) tarafından hazırlanmıştır. Zieme’nin Knüppel tarafından hazırlanan katalog çalışması için yazmış olduğu değerlendirme yazısında verdiği bilgiye göre (2013: 491), bu fragmanlardan ilk ikisi birbirini tamamlar türden metin parçalarıdır. Zieme, bununla birlikte bu metinlerin muhtevasına ve ehemmiyetine binaen Mainz 302 ile U 240 fragmanlarından kurgulamış olduğu metnin (bu çalışmada 04-29. satırlar arasının) yazı çevirimine ve Almancaya tercümesine yer verir (2013: 491). Bu çalışmaya konu olan fragmanlarda Çin tıbbının önemli bir efsanevi kahramanı olan 神農 Shennong (06-07. satırlar) adına rastlanması ve Shennong bencao jing’deki üçlü ilaç tasnifini açıklaması bu Eski Uygurca fragmanın değerini artırmaktadır. Esasında bu, Uygurlar arasında Çin tıbbının da bilindiğini, en azından söz konusu edebildiğini kanıtlanması bakımından önem taşımaktadır.
Bu çalışmada yukarıda bahsi geçen Eski Uygurca tıp konulu fragmanların yazı çeviriminin, harf çevirisinin, Türkiye Türkçesine aktarımının, metne ilişkin notlarının ve analitik dizin ile sözlüğünün sunulması amaçlanmıştır. Metnin yazı çevirimi ve harf çevirisi hazırlanırken Uigurisches Wörterbuch’da [= Uygurca Sözlük] belirlenen yazı çevirimi ve harf çevirisi tablosu esas alınmıştır (krş. Röhrborn, 1977-1998: 9-10 ve 13-14; Röhrborn, 2010: XXXIII-XXXV). Röhrborn tarafından hazırlanan bu tabloda yer alan yerine ve yerine de kullanılmasının dışında bu yöntem bütünüyle takip edilmiştir. Bu çalışmada sunulan Eski Uygurca metin 85 satırdan oluşmaktadır fakat kimi satırlarda ancak birkaç sözcük veya harf kalıntısı bulunmaktadır. Eski Uygurca metnin Türkiye Türkçesine aktarımında metne sadık kalınmıştır. Metnin aktarımında bazı satırlar büyük tahribat içerdiğinden Eski Uygurca metin satır satır aktarılmıştır. Bu çalışmaya dâhil edilen fragmanların bugün hangi Çince (veya başka bir dildeki) metne ait olduğu belirlenemediğinden orijinal metinle mukayeseli bir inceleme mümkün olmamıştır ancak yine de 神農本草經 Shennong bencao jing’e atıf yapılan kısımlarda metnin İngilizce tercümesiyle mukayese edilmiştir. Bununla birlikte metnin orijinalinin tespit edilememiş olması metindeki bazı özel kavramların anlamlandırılmasını güçleştirmiştir. Özellikle daha önce hiçbir Uygurca metinde tanıklanmayan Çince olduğu düşünülen damar adları, sıcaklık adı vb. birkaç ifadenin okuması ve anlamlandırılmasında mevcut tereddütler açıklamalar kısmında belirtilmiştir.
Bu yazının sözlük ve dizin kısmı alfabetik olarak düzenlenmiştir. Sözlük ve dizin bölümüne metinde bütünlüklü olarak korunmuş bütün sözler dâhil edilmiştir. Sözlük kısmında metinde yer alan sözcüklerin bütün yazım şekillerine ve restore edilmiş biçimlerine de yer verilmiştir. Bununla birlikte madde başlarının alıntı sözcük olması durumunda kaynak dillerdeki orijinal biçimlerine de yer verilmiştir.
4. Eski Uygurca Metnin Yazı Çevirimi ve Harf Çevirisi
5. Eski Uygurca Metnin Türkiye Türkçesine Aktarması
Mainz 302 (T II D 177; Glas: T II D 177 d) recto + U 240 (T II D 177h) verso
varak yedi (01) … … esası katı (olduğu) için insanlar (02) … dört … … karıştı. Sonra (03) … … … dışkı belirerek (04) … [ortaya çık]tı. Ondan sonra insanlar(ın) (05) bedeninde hastalık2 belirdi (ve) (06) acı duydular. Bundan dolayı Hükümdar Shennong (07) merhametli bir zihin ortaya (08) çıkararak bu ilaç2 kitabını (09) yazdı. Bütün dağlarda, dağ geçitlerinde (10) … … yüz dört türlü (11) … … [uygun] şifalı ot aradı. Çin (12) hükümdarı … bütün yedi yüzden fazla (13) [otla]rı üç bölüm(e) ayırdı: Bir(incisi) (14) üstteki, ikincisi ortadaki, üçüncüsü (15) aşağıdaki. Üstteki yüz yirmi türlüdür. (16) Yani o(nlar) hükümdar gibidir. Tanrıya (17) benzer. Zehirsizdir. Sağlıklı (ve) hasta (18) kimseler (bunu) mütemadiyen içse, (onlara) zarar vermez. Canlıların (19) kendilerini besleyecek, hastalığı giderecektir. (20) Ortadaki şifalı otlar da yüz yirmi (21) türlüdür. [Yani] o(nlar) bakan2
U 240 (T II D 177h) recto + Mainz 302 (T II D 177; Glas: T II D 177 d) verso
(22) … … [gibi]dir. Bedene faydalı gücü (23) arttırır. Hastalığı giderir. Kişiye benzer. (24) Bu şifalı otlardan bazıları zehir[li bazıları zehirsiz]dir. (25) Aşağıdaki şifalı ot da y[üz yirmi beş] (26) türlüdür. Yani hizmetkâr … (27) gibi(dir). … … … … (28) tedavi edecektir. Toprağa benzer. (29) Bununla birlikte zehirlidir. Aksalkım (30) içirmiş. … … Bu şifalı ot … … … (31) içkidir. … … İçme … … … (32) şifalı ottur. Bütün sayısı üç yüz … … (33) türlüdür ve … … … … (34) üç yüz altmış beş … … … (35) … onu işitilir. Bedeni … … (36) Bununla birlikte ilaca da girmeden ayrılmış (37) oldu. Şifalı otları ondan sonra … (38) zamandaki insanların bedeninde (39) hastalık2 belirdi. Dişi ve erkek (40) alameti de belirdi. Şimdi im-vaŋ (41) adlı sıcak söner. Dişi ve erkek (olması) (42) sebebini söyleyelim. … … … … (43) … … … … … … … …
Mainz 311 (T II D 177) (A sayfası)
(44) … … … … damar … … (45) … … cevap, biz üç ay … … (46) … … … akciğer egemen olur. (47) … … …dır. Damarının (48) … … … üstteki … … … (49) … … …dır. … … … (50) … … damardır. Ortası büyük (51) bağırsaktır. Seu-vaŋ-mi (denen) damardır. (52) Dışarıdaki kapısı burundur. Buruna (53) nüfuz eder. Bundan dolayı burun, güzel kokulu (54) koku(yu) ortadan kaldırır. Akciğer işi koku, rengi (55) beyazdır. Tadı yakıcı, acı
(56) … … … … … … … … (57) … … … … … … … … (58) … … … ay … … … (59) … kalp egemen olur. … … … … (60) damarı sol elde … … … (61) parmaktadır. Seu-im (denen) d(amar) … … (62) … … … … … … … … (63) … … … … … … … … (64) nefesi dile aralıksızdır. Geçişlidir. Dil (65) altı tadını duyacaktır. Bundan dolayı (66) kalp sahibi tadıdır. Rengi kırmızıdır. (67) Kokusu yanıktır. Tadı (68) acıdır2 . Sesi çitrü suişigdir. (69) Nemi terdir. Yaz bütün
U 117 (T II D 177; Glas: T II D 177 b) (A sayfası)
(70) … … … … … … … … (71) … yapma … … … … … (72) ter ve beden … … … (73) koku(yu) dışarı çıkart-… … (74) saçı adlı … işi gücü … … (75) dört büyüğünü besleyecek safra hangisidir? (76) diye soracak olursa cevap (şöyledir): Elmalı, (77) sarı narlı, sarı sonu
U 117 (T II D 177; Glas: T II D 177 b) (B sayfası)
(78) … … … … … … (79) … … … … … pişmiş (80) … … … eskidendir. (81) … … …dır ve (82) … … boğazdan başa kadar bütün (83) yüzlerce nedir … Balgam (Skt. kapha) yeridir. (84) Bu yel (Skt. vāta), safra (Skt. pitta) ve balgam (Skt. kapha) bedeni (85) koruyacaktır. Kendi yaş formül tut
6. Eski Uygurca Metne İlişkin Kimi Açıklamalar
(04) [b(ä)lgü]rdi: Bu restorasyon için krş. 05. satır: ig to[ga] b(ä)lgürdi.
(05) ig to[ga]: EUyg. bu ikileme “hastalık2 ” anlamındadır (Şen, 2002: 115).
(06) ş[in]duŋ: Bu özel isim Çin. 神農 Shennong’un “Tarım Tanrısı” (Giles, 1912: 1194c, *9819; s. 1032c, *8408) EUyg. yazı çevirimidir.
(11-13) tavgaç [han] … kamag yeti yüz artok ymä [otla]rıg üç bölök bölti:EUyg. bu ifadenin dil içi çevirisi şöyledir: “Çin hükümdarı … bütün yedi yüzden fazla [otla]rı üç bölüm(e) ayırdı”. Burada yer verilen şifalı ot sayısının Shennong bencao jing adlı eserle tutarlılık arz etmediği belirtilmelidir; zira bu eserde aslında 365 drog söz konusudur. Bununla birlikte zaten ileriki satırlarda EUyg. metinde bahsi geçen ve üç kısma ayrılan drogların toplamı da 365 sayısına tekabül etmektedir. Burada şaşırtıcı olan bilgi 700’den fazla şifalı otlardan söz edilmesidir. Esasında EUyg. metindeki bu bilgi, 530-557 yılları arasında Daoist hekim Tao Hongjing (陶 弘景) tarafından derlenen 神農本草經集注 Shennong bencao jing jizhu [“Derlenen Ek Açıklamalarla İlahi Eşin Tıbbi Malzemesi”] adlı eserdeki sayı ile örtüşmektedir; zira bu eserde 730 drog söz konusudur (krş. Goldschmidt, 2022: 141).
(13-15) bir b[a]ş[tın]kı ikinti ortonkı üçünç kudıkı: Shennong bencao jing’de teferruatıyla belirtildiği üzere, üç farklı bitki grubu mevcuttur. Bunlardan birincisi üst(teki), ikincisi orta(daki) ve üçüncüsü ise aşağı(daki)dir. Eserde bunlar Çin. 上 shang “üst”, Çin. 中 zhong “orta” ve Çin. 下 xia “alt” ile karşılanmıştır (krş. Nugent-Head, 2014: 24).
(15-20) baştınkı [yüz] y(e)g(i)rmi törlüg ol kaltı [o]l han osuglug ärür t(ä)ŋrikä yöl[ä]şürür agusuz ol igsiz iglig kişi amuru içsär y(a) vlak kılmaz tınl(ı)glarka öz igidtäçi ig arıtdaçı ol: Bu EUyg. ifadenin Shennong bencao jing’deki karşılığı şöyledir: “Hükümdar olarak kullanılan 120 adet üstün sınıfa tabi tıbbi amaçlar için kullanılan bitki vardır. Esas olarak yaşamı beslerler ve Tanrı’ya karşılık gelirler. Toksik değildirler ve onları büyük miktarlarda ve uzun süre almak insanlara zarar vermez.” (Shennong bencao jing, ön söz, çev. Yang, 2008: ix-x). Bununla birlikte EUyg. metinde yer almayan kısım ise metnin orijinalinde şöyle devam eder: “Kişi vücudunu hafifletmek, qi’yi artırmak, yaşlanmayı önlemek ve ömrü uzatmak istiyorsa, [çabalarını] üstün sınıfa dayandırmalıdır.” (Shennong bencao jing, ön söz, çev. Yang, 2008: ix-x).
(20-25) otrakı ot ol ymä yüz y(e)g(i)rmi [t]örl[ü]g o[l kal]tı buyruk bäglär … … ärür ätözüg y[a]rar küç a[rta]r ig arıtır kişikä [yö]läşürür bo ot[l]ar amarı agu[lug amarı agusuz] ol: Bu EUyg. ifadenin Shennong bencao jing’deki karşılığı şöyledir: “Bakan olarak kullanılan 120 adet orta sınıfa tabi tıbbi amaçlar için kullanılan bitki vardır. Kişiliği beslerler ve esas olarak insanlığa karşılık gelirler. Toksik olabilirler veya olmayabilirler.” (Shennong bencao jing, ön söz, çev. Yang, 2008: x). Bununla birlikte EUyg. metinde yer almayan kısım ise metnin orijinalinde şöyle devam eder: “[Bu nedenle] uygun kullanımlarına koymadan önce ölçülmeli ve tartılmalıdır. Eğer kişi hastalığı kontrol altına almak, boşlukları tamamlamak ve bitkinliği tazelemek istiyorsa, [çabalarını] orta sınıfa dayandırmalıdır.” (Shennong bencao jing, ön söz, çev. Yang, 2008: x).
(25-29) kudıkı ot ymä y[üz beş otuz] [törl]üg tetir kaltı yumuş[ç]ı … t[ä]g … … ärü[r] … … ämläd[äç]i yerkä yöl[ä]ş[ü]rür inç[i]p agulug ol: Bu EUyg. ifadenin Shennong bencao jing’deki karşılığı şöyledir: Yardımcı ve elçi olarak kullanılan 125 adet alt sınıfa tabi tıbbi amaçlar için kullanılan bitki vardır. Esas olarak hastalıkları tedavi ederler ve dünyaya karşılık gelirler. Genellikle toksiktirler.” (Shennong bencao jing, ön söz, çev. Yang, 2008: x). Bununla birlikte EUyg. metinde yer almayan kısım ise metnin orijinalinde şöyle devam eder: “Uzun süre alınamazlar. Kişi soğuğu, sıcağı ve kötü qi’yi ortadan kaldırmak, yığılmaları ve iltihapları yok etmek ve hastalıkları tedavi etmek istiyorsa, [çabalarını] alt sınıfa dayandırmalıdır.” (Shennong bencao jing, ön söz, çev. Yang, 2008: x).
(29) şalap: Sözcüğün okuması ve anlamlandırması kesin olmasa da Toh. B diyalektinde śalāp “çekirge, aksalkım” (Adams, 2013: 679) ve Skt. śalabha’ya “bir graś-hunisi, çekirge, bir tür güve” dayandığı söylenebilir.
(40) im-vaŋ: Sözcüğün okuması kesin olmasına karşın anlamı belirsizdir; ancak her durumda Çin. bir sıcaklık adı olduğu belirtilmelidir. Sözcük esasen Çin. ismin EUyg. yazı çevirimidir.
(51) seu-vaŋ-mi: Bu okuma kesin değildir; zira aynı ifade sio-vaŋ-mi veya şiu-vaŋ-mi şeklinde de okunabilir. Bununla birlikte her durumda Çin. bir damar adının EUyg. yazı çevirimi olduğu belirtilmelidir.
(61) seu-im: Bu okuma kesin değildir, aynı ifade sio-im veya şiu-im olarak da okunabilir. Her durumda Çin. bir damar adının EUyg. yazı çevirimi olduğu belirtilmelidir.
(68) çitrü suişig: Bu EUyg. ifadenin okuması kesin değil ve anlamı ise belirsizdir.
7. Sözlük ve Dizin
A
açıg “acı” a. 55; t(a)rka a. 68
adın- “ortadan kaldırmak” ädgü yıdl(ı)g yıd a.-ur 54
agulug, agu[lug] “zehirli” a. 29; amarı a. 24
agusuz, [agusuz] “zehirsiz” a. 17; [amarı] [a]. 24
alamla “elma” a. tatagl(a)g 76
alku “bütün, hep” a. 69
altı “altı” a. tatagın tuydaçı 65
amarı, [amarı] “bazıları, diğerleri” a. agu[lug] 24; [a]. [agusuz] 24
amtı “şimdi” a. 40
amuru “mütemadiyen” a. 18
anı “onu” a. üçün 53, 65; a. [ü]çün 06
anta, anta “sonra, ondan sonra” a. ken 37; a. ötrü 04
arıgsız “dışkı, pislik” a. 03
arıt- “(hastalığı) gidermek” ig a.-daçı 19; ig a.-ır 23
a[rt]- “artmak” küç a.-[a]r 23
artok “ziyade, fazla” yeti yüz a. 12
atl(ı)g “adlı; denen” a. 41, 74
a[n]ı “onu” a. 35
ay “ay” a. 45, 58
B
bagarsuk “bağırsak” ulug b. 51
baştınkı, b[a]ş[tın]kı, [b]aştınkı “üstteki” b. 14, 15, 48
bäg “bey, bakan” buyruk b.+lär 21
b(ä)lgü “alamet, işaret” tişili erkäkli b.+si 40
b(ä)lgür-, b(ä)lgür-, b(ä)lg[ür]-, [b(ä)lgü]r- “belirmek, ortaya çıkmak” b.-di 04, 40; ig b.-di 39; ig to[ga] b.-di 05
beş, [beş] “beş” üç yüz b. yetmiş 34; y[üz] [b]. [otuz] 25
bışıg “pişmiş” b. 79
bir “bir” b. 13
bitig “kitap” bo ot äm b. 08
biz “biz” b. 45
bo “bu” b. 08, 24, 30, 84
boguz “boğaz” b.+[dın] [t]öpökätägi 82
bol- “olmak” bölmiş b.-tı 37
böl- “bölmek, ayırmak” b.-miş boltı 36; bölök b.-ti 13
bölök “bölüm” b. bölti 13
bulgan- “karışmak” b.-tı 02
burun “burun” b. 52, 53; b.+ka 52
buyruk “bey, bakan” b. bäglär 21
Ç
çitrü “bir ses türü (?)” ç. 68
Ä
ädgü “iyi” ä. yıdl(ı)g yıd 53
älig “el” sol ä.+dä 60
äm “ilaç, deva” ä. Bitig 08; ä.+kä 36
ämgän- “acı duymak” ä.-tilär 06
ämlä- “tedavi etmek” ä.-d[äç]i yerkä 28
är- “yardımcı eylem, -dIr; var olmak, mevcut olmak” ä.-ür 16, 22, 51, 83; ä.-ü[r] 27
ärŋäk “parmak” ä.+tä 61
ätöz, ätöz, ätö[z], ä[tö]z “beden” ä. 72; ä.+I 35; ä.+intä 05, 38; ä.+üg 22, 84
äyä “sahip” yüräk ä.+si 66
E
elän- “nüfuz etmek, egemen olmak” burunka e.-ür 53; övkä e.-ür 46; yüräk e.-ür 59
erkäk, erkäk “erkek” t[i]şi e. 41; tişili e.+li 39
ertä “eskiden” e. turur 80
eştil- “işitilmek” e.-ür 35
H
han, [han] “hükümdar, han” h. 16; ş[in]duŋ h. 07; tavgaç [h]. 12
İ
iç- “içmek” i.-sär 18
içgü “içki” i. 31
içmäk “içme” i. 31
içür- “içirmek” i.-miş 30
ig, ig “hastalık” i. arıtdaçı 19; i. arıtır 23; i. b(ä)lgürdi 39; i. to[ga] 05
igid- “beslemek; korumak” ätözüg i.-täçi 85; öz i.-täçiz 19, tört ulugug i.-täçi 75
iglig “hasta” igsiz i. 17
igsiz “sağlıklı” i. iglig 17
ikinti “ikinci” i. 14
imvaŋ “bir tür sıcak (?)” i. atl(ı)g isig 40
inçip, inç[i]p “bununla birlikte” i. 29, 36
isig “sıcak” i. 41
iş “iş” i.+i küçi 74; övkä i.+I 54
K
kaltı, [kal]tı “şöyle ki, yani” k. 16, 21, 26
kamag, kamag, [ka]mag “bütün” k. 09, 12, 32, 82
kapıg “kapı” k.+ı 52
kayu “hangi” k. 75
käŋirsig “yanık, yanmış” k. 67
kekinç “cevap” k. 45, 76
ken “sonra” anta k. 37
kıl- “yapmak, etmek” y(a)vlak k.-maz 18
kılmak “yapma, etme” k. 71
kısıl “dağ geçiti” k.+lar[da] 09
kızıl “kızıl, kırmızı” öŋi k. 66
kir- “girmek” ämkä ymä k.-mäz 36
kişi “kişi” igsiz iglig k. 18; k.+kä [yö]läşürür 23
köŋül “zihin” k. turgurup 07
köyür- “yanmak” tatıgı k.-güçi 55
küç, küç “güç” k. a[rta]r 22; işi k.+i 74
kudıkı, kudıkı “aşağıdaki” k. 15, 25
L
leşp “balgam (Skt. kapha)” l. 83, 84
N
nara < Soğd. nʾrʾkh “nar” sarıg n. tatagl(a)g 77
nägülük “ne; neden” n. 83
O
ol, o[l], [o]l “o, işaret sıfatı; -dIr, kopula” o. 15, 16, 17, 20, 20, 21, 25, 29, 31, 33, 50, 52, 52, 55, 61, 64, 64, 65, 66, 67, 67, 68, 69, 69, 76, 83, 85
oron “yer” leşp o.+ı 84
orṭo “orta” o.+sı 50
ortonkı “ortadaki” o. 14
osuglug “gibi” o. 16
ot, ot, [ot] “ot, şifalı ot” o. 20, 25, 30, 32; o. äm bitig 08; o.+lar 11; o.+[l]ar 24; o.+larıg 13, 37
[otuz] “otuz” y[üz beş] [o]. 25
otrakı “ortadaki” o. 20
Ö
ödüş “rutubet, nem” öli ö.+i 69
öl “rutubet, nem” ö.+i ödüşi 69
öŋ “renk” ö.+i kızıl ol 66; ö.+i yürüŋ ol 54
ötli “geçişli” ö. ol 64
ötrü “sonra” ö. 02, 04
övkä “akciğer” ö. 46, 54
öz, öz “kendi” ö. 19, 85; ö.+i 01
S
saç “saç” s.+ı 74
san “sayı” s.+ı 32
sarıg “sarı; safra (Skt. pitta)” s. 75, 77, 84; s. nara tatagl(a)g 77
seuim “bir damar adı (?)” s. t[am(ı)r] 61
seuvaŋmi “bir damar adı (?)” s. tam(ı)r 51
sözlä- “söylemek” ugrın s.-lim 42
sol “sol” s. äligdä 60
soŋ “son” s.+ı 77
suişig “bir tür ses (?)” s. 68
Ş
şalap < Toh. B śalāp (?) “aksalkım (locust)” (Adams 2013: 679) ş. Içürmiş 29
ş[in]duŋ < Çin. 神農 Shennong “Çinli mitolojik hükümdar” ş. Han 06
T
tag “dağ” t.+larda 09
takı “ve” t. 33
tam(ı)r, t[am(ı)r] “damar” t. 44, 50, 51, 61; t.+ı 60; t.+ınuŋ 47
t(a)rka “acı” t. açıg 68
taşgaru “dışarı” t. 73
taştınkı “dışarıdaki” t. kapıgı 52
tatag “tat” t. 66; altı t.+ın tuydaçı 65 → tatıg
tatagl(a)g “tatlı” alamla t. 76; sarıg nara t. 77
tatıg “tat” t.+ı 55, 67 → tatag
tavgaç “Çin” t. [han] 11
t[ä]g “gibi” t. 27
t(ä)ŋri “tanrı” t.+kä 16
tär “ter” t. 69, 72
te- “demek, söylemek” t.-p 76; t.-sär 76
tet- “tetir {-DIr} bildirme, kopula” t.-ir 26, 47; t.-i[r] 49
tın “nefes” t.+ı 64
tınl(ı)g “canlı” t.+larka 18
til, t[i]l “dil” t.+kä 64, 64
tilä- “aramak” t.-di 11
tişi, t[i]şi “dişi” t. erkäk 41; t.+li erkäkli 39
to[ga] “hastalık” ig t. 05
[t]öpö “tepe, baş” boguz[dın] [t].+kätägi 82
törlüg, [törl]üg, [t]örl[ü]g “türlü” t. 10, 15, 21, 26, 33
tört, tört “dört” t. 02, 10, 75
tumlı- “sönmek” isig t.-r 41
tur- “turur biçimiyle bildirme, koşaç; ” t.-ur 80, 81
turgur- “ortaya çıkarmak” y(a)rlıkançuçı köŋül t.-up 07
tut- “tutmak” t. 85
tutrok “formül” t.+ı 85
tutşı “aralıksız” t. 64
tuy- “duymak” altı tatagın t.-daçı 65
U
ugur “sebep” u.+ın sözlälim 42
ulatı “ve” u. 72, 81
ulug “büyük” u. bagarsuk 50; tört u.+ug igidtäçi 75
Ü
üç, üç “üç” ü. 13, 32, 34, 45
üçün, [ü]çün “için” ü. 01, 06, 53, 65
üçünç “üçüncü” ü. 14
üd “zaman” ü.+täki 38
ün “ses” ü.+i 68
ün- “çıkarmak, belirmek” ü.-gü[lük] 03
üntü[r]- “çıkartmak” taşgaru ü. 73
Y
yalŋok “insan” y.+lar 01, 04; y.+larnıŋ 38
y[a]ra- “fayda sağlamak” ätözüg y.-r 22
[yara]şı “uygun, münasip” [y]. otlar 11
yarat- “yazmak” y.-tı 09
y(a)rlıkançuçı “merhametli” y. köŋül 07
yaş “yaş” öz y. 85
y(a)vlak “zarar” y. kılmaz 18
yay “yaz” y. 69
y(e)g(i)rmi “yirmi” yüz y. 20; [yüz] y. 15
yel “yel (Skt. vāta)” y. 84
yer “toprak” y.+kä yöl[ä]ş[ü]rür 28
yeti “yedi” y. yüz artok 12
yetmiş “yetmiş” üç yüz beş y. 34
yıd “koku” y. 54, 73; y.+ı 67; yıdl(ı)g y. 54
yıdl(ı)g “kokulu” y. yıd adınur 53
ymä “dahi” y. 12, 20, 25, 36, 40
yogun “yoğun, katı” y. 01
yöl[ä]şür-, yöl[ä]ş[ü]r-, [yö]läşür- “karşılaştırmak” kişikä [y].-ür 23; t(ä)ŋrikä y.-ür 17; yerkä y.-ür 28
yumuş[ç]ı “hizmetkâr” y. 26
yüräk “kalp” y. äyäsi 66; y. elänür 59
yürüŋ “beyaz” öŋi y. 55
yüz, yü[z], y[üz], [yüz] “yüz” y. 10, 12, 15, 20, 25, 32, 34, 83, 83
Sonuç
Eski Uygurca tıpkı İslami Orta Asya edebî dili ve Anadolu çevresinde meydana gelmiş Türk dili gibi sağlık bilgisi konulu eserler söz konusu olduğunda bugünün araştırmacılarına önemli yazılı kaynaklar ve dilsel veriler sunmaktadır. Elbette Türk-İslam geleneğinde kaleme alınan metinlerin hacimleri söz konusu olduğunda Eski Uygurca metinlerden çok daha fazla malzeme sunduğu kesindir. Bununla birlikte Uygur tıbbı söz konusu olduğunda ise metinlerin türleri, ele aldıkları konular ve tedavi yöntemleri oldukça farklı ufuklar açacak türdendir. Eski Uygur tıbbının halk tıbbından, Süryani tıbbından ve Hint tıbbından beslendiği bilinmektedir. Bu yazının konusunu oluşturan fragmanların neşriyle birlikte, Zieme’nin (2013: 491) de haklı olarak belirttiği gibi Uygurlar arasında Çin tıbbının da etkisinin mevcut olduğu yazılı kaynaklar aracılığıyla tespit edilmiştir. Esasında Çin tıbbının efsanevi kahramanı ve Çinlilere ziraati öğretmesiyle bilinen 神農 Shennong’un ve kim tarafından yazıldığı bugün bilinmese de ona atfedilen 神農本草經 Shennong bencao jing’deki bitkisel, hayvansal ve madeni ilaç türlerinin tasnifi meselelerine bu Eski Uygurca metinde yer verilmesi Uygur tıp geleneğindeki Çin etkisinin önemli bir ispatı değerindedir. Bu çalışma neticesinde 1930-2021 yılları arasında Eski Uygurca tıp metinleri üzerine makale, kitap, kitap bölümü, tez ve bildiri türünden 25 çalışma hakkında genel değerlendirme yapılmış ve bugün Berlin Turfan Koleksiyonu’nda korunan dört fragmanın filolojik neşri yoluyla Türk dili ve Türk tıp tarihi araştırmalarına kaynak niteliği taşıyacak dilsel veriler sunulmuştur.
İşaretler ve Kısaltmalar
(P) pothī deliği
* madde başı
…2 ikileme
bk. Bakınız
Çin. Çince
EUyg. Eski Uygurca
krş. Karşılaştırınız
no. numara
Skt. Sanskritçe
Soğd. Soğdca
Toh. A Toharcanın A diyalekti
Toh. B Toharcanın B diyalekti
Kaynakça
[Arat], G. R. R. (1930). Zur Heilkunde der Uiguren. I. Berlin.
[Arat], G. R. R. (1932). Zur Heilkunde der Uiguren. II. Berlin.
[Arat], G. R. R. (1937). Türkische Turfan-Texte. VII. Mit sinologischen Anmerkungen von Dr. Wolfram Eberhard. Berlin.
Abudurexiti, B. (2013). 古代维吾尔语医学文献的语文学研究 Gudai weiwu’er yu yixue wenxian de yuwen xue yanjiu. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Pekin: Minzu Üniversitesi.
Adams, D. Q. (2013). A dictionary of Tocharian B. Revised and greatly enlarged vol. 1-2. Amsterdam ve New York: Rodopi.
Bailey, H. W. (1953). Medical plant names in Uigur Turkish. Mélanges Fuad Köprülü / 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı içinde (51- 56) Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayını.
Batmaz, M. (2013). Eski Uygur Türkçesinde Tıp Terimleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Çelik, N. (2012). Buddhist Çevre Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Tabâbet. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Çetin, E. (2021). ‘‘Uygurca yėl ig Üzerine.’’ International Journal of Old Uyghur Studies, 3(2), 153-164.
Gabain, A. von (1954). Türkische Turfan-Texte VIII. Texte in Brāhmīschrift. Berlin.
Giles, H. A. (1912). A Chinese-English dictionary. Part I-II. Shanghai ve London: Kelly and Walsh.
Goldschmidt, A. (2022). Pre-standardised pharmacology: Han through Song. Routledge handbook of Chinese medicine içinde (133-145. ss.) London & New York: Routledge.
Gürgan, M. (2010). Orta Asya’daki Eski Türk Tıbbının, Başlangıçtan 14. Yüzyıla Kadarki Döneme Ait Bilinen Türkçe Tıp Metinlerinde, Tıp Tarihi Açısından Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
Khasbaatar, A. (2021). “Die Drogenbezeichnungen aus dem 15. Kapitel des mongolischen Goldglanz-Sūtra”. Ural-altaische Jahrbücher, Neue Folge 28, 259- 293.
Knüppel, M. (2013). Alttürkische Handschriften Teil 17: Heilkundliche, Volksreligiöse und Ritualtexte. Stuttgart: Franz Steiner.
Maue, D. ve Sertkaya, O. (1986). “Drogenliste und Dhāraṇī aus dem ‘Zauberbad der Sarasvatī’ des uigurischen Goldglanzsūtra (Teil I)”. Ural-altaische Jahrbücher, 6, 76-99.
Maue, D. ve Sertkaya, O. (1991). “Drogenliste und Dhāraṇī aus dem ‘Zauberbad der Sarasvatī’ des uigurischen Goldglanzsūtra (Teil II)”. Ural-altaische Jahrbücher, 10, 116-127.
Maue, D. (1996). Alttürkische Handschriften Teil 1: Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schrift. Stuttgart: Franz Steiner.
Maue, D. (2008). “An Uighur version of Vāgbhaṭa’s Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā”. Asian Medicine, 4, 113-173.
Maue, D. (2015). Alttürkische Handschriften Teil 19: Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schrift Teil 2. Stuttgart: Franz Steiner.
Nugent-Head, J. (2014). “The first materia medica: The shen nong ben cao jing”. Journal of Chinese Medicine, 104, 24-28.
Ölmez, M. (1996). “Süryani Harfli Eski Uygurca Bir Tıp Metni”. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı (815-820). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Röhrborn, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien 1-6. Wiesbaden: Steiner.
Röhrborn, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung. I. Verben. Vol. 1: ab- - äzüglä-. Stuttgart: Steiner.
Sertkaya, O. F. (1997). “Uygur Tıp Metinlerine Toplu Bir Bakış”. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi (349-358) Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
Sertkaya, O. F. (1999). “Kurzer Überblick über die uigurischen medizinischen Texte”. Arslan Terzioğlu’na Armağan 60. Doğum Yılı Anısına (125-138). İstanbul: ISIS.
Sertkaya, O. F. (2021). “Göz Hastalıkları ve Tedavileri Üzerine Eski Uygurca Sūtra’lardan Parçalar”. Journal of Old Turkic Studies, 5(2), 380-392.
Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Tokyürek, H. (2014). “Eski Uygurcada Āyurveda Tıbbı ve Beş Unsur”. Türkiyat Mecmuası, 24(2), 235-260.
Tokyürek, H. (2021). Eski Uygur Türkçesinde Tanrısal İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi. Kayseri: Kimlik.
Unschuld, P. U. (1986). Medicine in China: A history of pharmaceutics. University of California.
Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch – Deutsch – Türkisch / Eski Uygurcanın El Sözlüğü: Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
Yang, S. (çev.) (2008). The divine farmer’s materia medica. Boulder: Blue Poppy.
Zieme, P. (1999). “Einige neue medizinische Textfragmente der alten Uiguren”. Studia Tibetica et Mongolica içinde (325-340. ss.) Swisttal-Odendorf: Indica et Tibetica.
Zieme, P. (2007). “Notes on Uighur medicine, especially on the Uighur Siddhasāra tradition”. Asian Medicine, 3, 308-322.
Zieme, P. (2013). Knüppel, Michael: Alttürkische Handschriften. Teil 17. Heilkundliche, Volksreligiöse und Ritualtexte. Stuttgart, Franz Steiner Verlag, 2013. (Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland, Band XIII, 25). Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 66(4), 489- 494.
Elektronik Kaynakça
Mainz 302 (T II D 177; Glas: T II D 177 d) recto: http://turfan.bbaw.de/dta/mainz/ images/mainz0302_seite2.jpg erişim tarihi: 08.08.2022 verso: http://turfan. bbaw.de/dta/mainz/images/mainz0302_seite1.jpg erişim tarihi 08.08.2022
Mainz 311 (T II D 177) A sayfası: http://turfan.bbaw.de/dta/mainz/images/mainz0311_seite1.jpg erişim tarihi: 08.08.2022 B sayfası: http://turfan.bbaw.de/ dta/mainz/images/mainz0311_seite2.jpg erişim tarihi 08.08.2022
U 117 (T II D 177; Glas: T II D 177 b) A sayfası: http://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0117seite1.jpg erişim tarihi: 08.08.2022 B sayfası: http://turfan.bbaw.de/ dta/u/images/u0117seite2.jpg erişim tarihi 08.08.2022
U 240 (T II D 177h) recto: http://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0240recto. jpg (Erişim tarihi: 08.08.2022) verso: http://turfan.bbaw.de/dta/u/images/ u0240verso.jpg erişim tarihi 08.08.2022