Mirasyñ Çemenleri

Özet

elinden çykan "Seljuk türkmenlerinifi taryhy" atly golyazmasydyr. Bu henize çenli gin halk köpçüli gine tanyş bolmadyk we şu güne çenli doly çap edilmedik eserdir. Onda Oguz handan başlap Rum Seljuk soltanlaryna çenli döwür aralygynda bolup geçen taryhy hem syyasy wakalar yzygiderli beyan edilyâr. Eser Osmanly-türkmen soltany Myrat II soltanlyk eden döwründe l423-l436-njy yyllar aralygynda yazylan eserde musulman gündogarynyn taryhy bilen bilelikde dünya taryhyny hem çufıfıur öwrenmek üçin bahasy- na yetip bolmajak, ygtybarly maglurnatlar duşyar. Esasan, türkmenlerin- oguzlaryn gelip çykyşy, dâp-dessurlary, medeniyeti, döwletleri baradaky gyzykly maglurnatlar ünsüfıi özüne çekyar. Ine, şolaryfı biri: Soltan Süleymanşanyü Rumdaky patyşalygynyü beyany Malik şa Soltan Süleymanşany Rum söweşine ugradyp, Türküstandan ge- len yüz yigrimi mün türkmen öyüni ona goşun edip berdi. Ony Ruma gönderdi- ler. Rurn patyşalygyna bellenip, Ruma geleninde ol yerdâki söweşe we yörişe gelen oguz begleri we gullary Malatyyada garşylap, hormat we dâp-dessur bilen getirdiler. Konyada tagta çykardylar. Rum şasy gorkup, tabyn boldy we Stambuldan Rum we Perefıi parçalaryndan, eşiklerinden, ayakgaplaryndan, altyn-kümüş zynatlaryndan, gapgaçlardan, mafısyklardan we yüz mün fulury gönderip, salam yollady, gelişini mübarekledi. Ahli şâher begleri, rum we türk begleri salam yollap, peş geşler getirdiler. Rum ona we onun nesline karar tapdy. Bir niçe müddet Rumda patyşa bolup, wepat boldy. Yerine ogly Soltan Mahmyt patyşa boldy. Ol hem ölenden son ogly Soltan Mesgut patyşa boldy. Ondan son ogly Gylyç Arslan patyşa boldy. Ona-da ajal erişdi. Okyjylar üçin gyzykly bolan kitaplaryrî biri Reyhan Horezminiri arap dilinden terjime edilen "Mertebeler we kemlikler" atly ajayyp eser- dir. Eser arap dilinde yazylan bolsa-da, ony yazan türkmendir. Bu türkmen ogullarynyn öz döwürlerinde örîdebaryjy, ösen pikirli bolandyklaryny, şonurî netijesinde ösen ylmyn, edebiyatyn dili bolan arap dilinde eser döretmegi başarandyklaryny subut edyar. Adarnzat dörân gününden başlap, gowy bi- len erbet, yagşylyk bilen yamanlyk yaly düşünjeler barada oylanyp, olary kesgitlap, terbiye meselesinin esasyny düzüpdirler. Şonun esasynda terbiye bermage çalşypdyrlar. Reyhan Horezminin "Mertebeler we kemlikler" atly eseri hem terbiye baradaky aydylan pikirlerin yygyndysy diyilse, yalnyş bol- maz. Reyhan Horezmi eserinde adamlaryrî onyn hem erbet hasiyetleri barada belli adamlaryrî aydanlaryny jemlap bize yetiripdir. Ondaky pikirler naçe asyr mundan ön aydylan hem bolsa, hâzirki gün hem öz ahmiyetini yitirenok. Sebâbi dürli döwre degişlidigine seretmezden, adamzat durmuşynda söygi- yigrenç, yagşylyk - yamanlyk yaly adamyn biparh bolup bilmejek nârselen' bar. Olar barada bolsa islendik wagt hem gürrün etmek wajyp bolup duryar. Bir gezek menden "Size flamanlyk edyarler, töhmet atjarlar, name üçin ola- ra gaf/targy berefıizok" diğip soranlarynda, "Men adama hiç haçan flamanlyk etmeŞ/ârin. Adama edip bilsem, dine flagşylyk edyarin, flamanlyk edenden ar almağaryn" dif/ip jogap beripdim. Reyhan Horezminin "Mertebeler we kem- likler' ' atly kitabyny okanymda, dogry ğaşaş'zandygymy subut edy/ân mysallara gabat geldim we dogry yoldan baryandygyma göz Yetirdim. Kitapda şef/le diğilyar: "SüleŞ/man ibn Musa şef/le diydi: Üç adam üç kişiden ar aljak bol- maz. Mylaş'zym adam akmakdan, yagşy adam Şiaramazdan, mertebeli adam binamysdan". Adam dünya gelen gününden özünin başarjak zady barada pikir etmegi başarmaly. Munun şef/ledigine "Mertebeler we kemlikler" dif/en kitaby okanynda, has hem gowy göz 37etir37ârsin. Onda şeyle diji137âr:"Ka3'/s ibn Asym şeyle diydif'Bu düny/üde dört zat başartmaz: Birinji: Akyly döredip bolmaz. Ikinji: Tebigaty üğtgedip bolmaz. Üçünji: Yazgytdan çykyp bolmaz. Dördünji: Ajala al salyp bolmaz". Şu ağdylanlary haçan gaş'ztalasanam, öz âhmiş'fetini yitirmeyar. Söğgi bilen Şiigrenjin arasynda tapawut göğ/mak kyn boli/ar. Şonun üçin adamlar bilen gatnaşykda sabyrly bolmaly, söŞ/mage-de, fligrenmage gyssan- maly dal. Munufı şeğledigini şu setirler tassyklaş'far: "Şeytan Tak şeğle diydi: "Dostlaryna bolan söğginde çakden geçme, hatda duşmanynam sypaş'fy Şii gren. Sebabi sen dostuny haçan yigrenjegirvıi we duşmanyny haçan bagyşlajagyny bilenok. Şonun üçin her bir işde akylly hereket et". Adam ahli zatda sahy bolmagy başarmaly. Her bir eden işini ak yürek bilen edip, islendik meselede jomart bolmagy başarsa, hüda)? tarapyndan elmydama sylaga eğe bolar. Huda)? hiç haçan ak Yürekli bendesini gözden salmaŞIar. Şeğle pikirlere Hatam Ta)? barada ağdylanlar getiryar. Beğik Saparmyrat Türkmenbaşynyn Ruhnamasyny elime alŞIançam, dur- muşda emeli döredilş'fan kynçylyklar bilen göreşmek, olara garşy durmak öran kyn bolş'rardy. Bu mukaddes kitapda durmuşyn islendik meselesine degişli, örân ğerlikli maslahatlar, Yol-Yörel geler bar. Şonufı üçin islendik kyn Şiagdaş'ra düşenimde mukaddes Ruhnamany özüme galkan edinyan'n, şonda durmuşda edilş'fan nosanlyklara garşy durup bolş'zar."Mertebeler we kemlikler' ' eserinde- de durmuşda kynçylyk çekip, ruhdan düşen çagyn gağtalap okanynda, sana