Cengiz Aytmatov’un Eserlerine Bağlamsal Bir Bakış: Birinçi Mugalim Örneği

Özet

Cengiz Aytmatov, Türk ve dünya edebiyatının en önemli ve en büyük yazarlarından biridir. Eserlerinde millî unsurlarla birlikte evrensel unsurları görebileceğimiz Aytmatov'un eserleriyle ilgili Türkçe ve diğer dillerde çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Ancak, eserlerinde kullandığı sözcüklerin bağlamsal anlamlarını ve bu anlamların ortaya çıkardığı üslup özelliklerini dikkatlere sunan çalışmaların bugüne kadar ortaya konmadığı tespit edilmiştir. Bu eksikliğin giderilmesi ve Cengiz Aytmatov'un eserlerinin bütün yönleriyle daha iyi anlaşılması amacıyla, Birinçi Mugalim (İlk Öğretmen) adlı Kırgız Türkçesi ile yazmış olduğu eserinden yola çıkılarak, eserlerindeki söz varlığı hazinesinin ortaya koyduğu üslup özellikleri, eserin 'şekil özellikleri' ve Mehmet Kaplan'ın 'devir, şahsiyet, eser' bağlamından hareketle eserdeki 'içerik' hususiyetlerinin anlaşılmasına katkı sağlanması amaçlandı. Bu bağlamda iki inceleme yapıldı. Birinci olarak, bilgisayar tabanlı bir program olan ve TÜBİTAK projesiyle kullanıma sunulan, Kendi Kendine Derlem Programı (kkd.mersin.edu.tr) kullanılmak suretiyle, eserdeki bağlamsal anlamlar, eşdizimler, sözcük türleri, sözcüklerin köken bilgileri, tek ya da çok anlamlılıklar, sözcük sıklıkları, özolgusal kavramlar gibi verilerinden hareketle değerlendirmelerde bulunularak, eserin 'şekil' özelliklerinden hareket edilerek anlaşılmasına çalışıldı. İkinci olarak, eserin 'içerik' değerlendirmesini, 'devrin ruhu'ndan 'yazarın ruhu'na ve oradan 'eser'e teşmil olacak kurgu özellikleri ve metindeki diyaloglarla birlikte ele alarak, devrin, yazarın ve eserin daha doğru anlaşılması sağlanmaya çalışıldı. Çalışmada, Aytmatov'un ilk eserlerinden biri olan Birinçi Mugalim adlı eserinin 2008 yılında yapılan redaksiyonlu metni esas alındı.