TÜRKMEN TÜRKÇESİNDE DUDAK BENZEŞMESİ (LABIAL SINGARMONIZM)
Savaş Şahin
Anahtar Kelimeler: Dudak benzeşmesi, dudak uyumu, Türkmen Türkçesi, Türk lehçelerinde yuvarlaklaşma
Özet
Türkçede dudak uyumunun Eski Türkçeden başlayarak pek sağlamolmadığı, Osmanlı Türkçesinin son dönemlerinde dudak uyumunun ortayaçıktığı görülmektedir. Türkçede yuvarlaklaşmaların çeşitli sebeplerivardır. Eski Türkçede /g/, /ġ/ seslerinin düşmesi, dudak ünsüzlerinin etkisi,benzeşmeler uyumun bozulma sebeplerinin başında gelir. Bazı kelimelerdekiyuvarlaklaşmanın sebebi ise anlaşılamamaktadır. Türkçedeyuvarlaklaşmalar yazı dilinde gösterilmez, fakat konuşma dilinde yuvarlaklaşmalararastlanır. Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi ile birlikteAnadolu ağızlarında; Oğuz, Kıpçak, Karluk, Kuzeydoğu grubu lehçelerininbazılarında yuvarlaklaşma, konuşma dilinde belirgin olarak görülmektedir.Türkmen Türkçesinde standart yazı dilinde yuvarlak ünlülerbelirli hecelerden sonra yazı dilinde gösterilmemesine rağmen, konuşmadilinde yuvarlaklaşmaların olduğu görülmektedir. Bu yuvarlaklaşmalarda bazı Türkmen ağızlarında görülmektedir. Türkmen Türkçesinde ikinciheceden sonra yuvarlak ünlü bulunmaması dudak uyumunun bozulmasınasebep olmuştur. Standart yazı diline gelecek olursak Türkmen Türkçesindedudak uyumuna uyan kırka yakın ek vardır. Türkmen Türkçesindeyazı dilinde gösterilmeyen yuvarlaklaşmalar yalnızca konuşma dilindegörülmektedir. Türkmen Türkçesindeki yuvarlaklaşmalar sözcükteki ünlülerinkalınlık veya inceliğine, geniş veya darlığına, uzunluğuna veya kısalığına,sözcüğün hecelerinin açık veya kapalı olmasına, hece sayısınasözcüğe gelen eklere, konuşurun konuştuğu diyalektin ses özelliklerinegöre farklılıklar gösterebilmektedir. Türkmen Türkçesinde görülen uzunluklardar-yuvarlak ünlülerde dudak uyumunu değiştirmez. İkinci hecedekidar ünlü, imlada düz ünlü harfle yazılır ama yuvarlak ünlüyle söylenir.Bu çalışmada Türkmen Türkçesinin konuşma dilinde görülen yuvarlaklaşmalarele alınmaya çalışılmıştır. Türkmen Türkçesini öğrenmeye ya dakonuşmaya çalışanların zorlandıkları bir mesele olduğu için bu konununayrıntılı olarak incelenilmesi düşünülmüştür.